Przestępstwo najogólniej można zdefiniować jako czyn zabroniony przez przepisy prawa (np. kodeks karny, w skrócie: k.k.), szkodliwy społecznie, dokładnie opisany w przepisach i zagrożony karą.

Wykroczenie również jest czynem zabronionym przez przepisy prawa (np. kodeks wykroczeń, w skrócie: k.w.), jest natomiast przewinieniem „mniejszej wagi”. W przeciwieństwie do przestępstwa, szkodliwość społeczna wykroczenia może być znikoma (np. wykroczeniem będzie przejście przez pieszego w środku nocy przez pustą ulicę na czerwonym świetle). Karę za popełnienie przestępstwa może nałożyć wyłącznie sąd. W wypadku wykroczeń czasami mogą ją także wymierzyć inne organy, takie jak policja lub straż miejska (np. poprzez nałożenie mandatu za przekroczenie prędkości).

Jeśli uważasz, że sytuacja, z którą masz do czynienia, stanowi przestępstwo, masz prawo powiadomić o tym odpowiednie służby. Najczęściej będą to policja lub prokuratura. Nie musisz wiedzieć, czy dane zachowanie na pewno stanowi przestępstwo. Wyjaśnienie tej kwestii jest zadaniem organów ścigania i sądu. Nie jest zatem Twoją rolą oceniać, czy dane zachowanie realizuje znamiona przestępstwa. Nie musisz też obawiać się żadnych negatywnych konsekwencji, jeśli po Twoim zgłoszeniu na którymkolwiek etapie postępowania okaże się, że do przestępstwa nie doszło. W zupełności wystarczającym uzasadnieniem Twojego zgłoszenia może być głębokie przekonanie, że dane zachowanie może być niezgodne z prawem.

UWAGA: Pamiętaj, że czym innym jest zgłoszenie organom ścigania zachowania, do którego faktycznie doszło (lub przynajmniej masz uzasadnione podejrzenie, że mogło do niego dojść), nawet jeśli ustalono, że nie stanowi ono przestępstwa, a czym innym – fałszywe zawiadomienie o sytuacji, do której w ogóle nie doszło (np. w celu zaszkodzenia komuś, kogo nie lubisz). W tym drugim przypadku, jeśli świadomie oskarżysz kogoś fałszywie o czyn, którego nie popełnił, możesz narazić się na konsekwencje prawne.

Przestępstwa można podzielić m.in. w oparciu o tryb, w jakim są one ścigane. Dzielą się one na:

• przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego (z urzędu);
• przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego na wniosek osoby pokrzywdzonej;
• przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.

W kodeksie karnym najczęściej spotkasz się z przestępstwami ściganymi z urzędu. W wypadku tych przestępstw wystarczy, że organy ścigania powezmą z dowolnego źródła informacje, iż mogło dojść do przestępstwa. Wtedy niejako automatycznie powinny podjąć czynności wyjaśniające i zmierzające do ukarania sprawcy, w tym poprzez wniesienie do sądu aktu oskarżenia. Ściganie tego typu przestępstw nie wymaga również zgody osoby pokrzywdzonej. Charakterystyczne dla tego rodzaju przestępstw jest to, że mogą być one zgłoszone przez każdą osobę, również osobę postronną, będącą świadkiem zdarzenia, lub nawet przez kogoś, kto jedynie dowiedział się „ze słyszenia”, iż mogło dojść do przestępstwa.

Przestępstwami ściganymi na wniosek osoby pokrzywdzonej również zajmują się organy ścigania i to one podejmują czynności wyjaśniające i zmierzające do ukarania sprawcy, w tym kierują do sądu akt oskarżenia. Różnica w stosunku do przestępstw ściganych z urzędu polega na tym, że do formalnego uruchomienia postępowania – poza samym zgłoszeniem – niezbędne jest również złożenie przez osobę pokrzywdzoną pisemnego wniosku o ściganie. W tym wypadku, osoba będąca świadkiem zdarzenia, nie może złożyć takiego wniosku. Oczywiście, będąc świadkiem przestępstwa ściganego na wniosek osoby pokrzywdzonej, również możesz powiadomić o nim organy ścigania. Musisz mieć jednak świadomość, że bez złożenia wniosku o ściganie przez osobę pokrzywdzoną, nie będzie możliwe podjęcie żadnych formalnych kroków. Po złożeniu wniosku o ściganie, postępowanie toczy się dalej tak, jak w wypadku przestępstw ściganych z urzędu. Warto pamiętać, że za zgodą prokuratury lub sądu – w zależności od etapu, na którym znajduje się sprawa – wniosek może zostać wycofany przez osobę pokrzywdzoną. W tym wypadku, postępowanie w sprawie zostaje umorzone (zakończone), a powtórne złożenie wniosku w tej samej sprawie nie jest już dopuszczalne. Do kategorii przestępstw ściganych na wniosek osoby pokrzywdzonej zalicza się m.in. uporczywe nękanie/stalking (art. 190a k.k.), groźby karalne (art. 190 k.k.) oraz niektóre przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i mieniu, jeśli osobą pokrzywdzoną jest osoba najbliższa dla sprawcy (tzn. spokrewniona ze sprawcą lub będąca z nią w bliskiej relacji, np. małżonek, rodzice, dzieci, dziadkowie, wnuki, rodzeństwo, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu).

Ostatnią, najmniej liczną kategorię przestępstw, stanowią te ścigane z oskarżenia prywatnego. W wypadku tych czynów, w roli oskarżyciela (tzw. oskarżyciela prywatnego) może występować tylko i wyłącznie osoba pokrzywdzona. Osoba pokrzywdzona może występować w tego typu sprawie osobiście lub działając poprzez swojego pełnomocnika. Zainicjowanie postępowania w wypadku tych przestępstw wymaga skierowania przez osobę pokrzywdzoną bezpośrednio do sądu prywatnego aktu oskarżenia przeciwko sprawcy. Prywatny akt oskarżenia musi spełniać określone wymogi przewidziane dla pisma procesowego, czyli zawierać m.in. datę, oznaczenie sądu, do którego jest kierowane, dane osobowe oskarżyciela prywatnego i oskarżonego (imię, nazwisko, adres, w miarę możliwości numer telefonu i adres poczty elektronicznej bądź oświadczenie o ich nieposiadaniu), opis zarzucanego oskarżonemu czynu, wskazanie dowodów, na których opiera się oskarżenie, uzasadnienie pisma oraz podpis. Do pisma należy dołączyć odpowiednie załączniki, np. powoływane w treści pisma dowody oraz potwierdzenie uiszczenia opłaty sądowej od pisma. W przypadku przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego ciężar udowodnienia winy oskarżonego spoczywa w całości na oskarżycielu prywatnym. Co do zasady, policja i prokuratura w ogóle nie biorą udziału w postępowaniu, choć czasami sąd może zlecić organom ścigania wykonanie określonych czynności. Do kategorii przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego zaliczają się przykładowo znieważenie (art. 216 k.k.), zniesławienie (art. 212 k.k.), spowodowanie lekkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 157 § 2–4 k.k.) i naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.).

Najogólniej rzecz biorąc – tak. W wypadku większości przestępstw jest to jednak „społeczny obowiązek”. Oznacza to, że jeśli nie zdecydujesz się na złożenie zawiadomienia o ich popełnieniu, nie poniesiesz z tego tytułu konsekwencji karnych. Istnieją jednak wyjątki od tej reguły dotyczące najpoważniejszych przestępstw. Niezawiadomienie o nich organów ścigania, pomimo posiadania wiadomości na ich temat, naraża na odpowiedzialność karną, włącznie z karą pozbawienia wolności. Przestępstwa te zostały wymienione w art. 240 kodeksu karnego i są to m.in. niektóre przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu Państwa Polskiego, akty terroryzmu, zabójstwo, uprowadzenie, zgwałcenie i przestępstwa o charakterze pedofilskim. W wypadku tych przestępstw, istnieje bezwzględny obowiązek ich zgłoszenia. Z odpowiedzialności karnej za ich niezgłoszenie zwolnione są jedynie osoby pokrzywdzone, sprawcy tych przestępstw i osoby najbliższe sprawców przestępstw, tj. osoby spokrewnione ze sprawcą lub będące z nim w bliskiej relacji.

Najprostszym sposobem zgłoszenia organom ścigania przestępstwa jest udanie się do jednostki policji, która obejmuje swoim zakresem działania teren, na którym doszło do popełnienia przestępstwa. W razie niemożliwości udania się do właściwej terytorialnie jednostki policji, zawiadomienie można złożyć również w innych jednostkach policji. Może to jednak wpłynąć na wydłużenie postępowania, ponieważ akta sprawy i tak zapewne zostaną przesłane do jednostki właściwej terytorialnie. Zawiadomienie może być oczywiście złożone również w formie pisemnej i przesłane pocztą. I tak jednak konieczne będzie osobiste złożenie zeznań do protokołu, więc uprzednie pisemne zawiadomienie również może przyczynić się do wydłużenia postępowania, choć ma tę zaletę, że prawdopodobnie pozwoli uniknąć czekania w kolejce na złożenie zeznań do protokołu.

Pamiętaj, że jeśli nie posługujesz się językiem polskim w wystarczającym stopniu, masz prawo do obecności tłumacza na każdym etapie toczącego się postępowania.

WAŻNE: Jeśli na skutek przestępstwa wystąpiły u Ciebie obrażenia ciała, zniszczenia lub zabrudzenia odzieży, pamiętaj, aby niezwłocznie poddać się obdukcji lekarskiej. Nie pierz, nie czyść i nie naprawiaj swojej odzieży. Wskazane jest również, aby unikać kąpieli do czasu zabezpieczenia ewentualnych śladów biologicznych sprawcy. Jest to szczególnie istotne w wypadku przestępstw przeciwko życiu lub zdrowiu oraz przestępstw o charakterze przemocy seksualnej. Jeśli odpowiedzialność karna sprawcy zależy od stanu Twojego zdrowia, nie możesz sprzeciwić się oględzinom ciała i określonym badaniom medycznym.

Składając zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa zostaniesz przesłuchany/przesłuchana. Najczęściej występujesz wtedy w jednej z dwóch ról: jako świadek albo jako osoba pokrzywdzona. Najogólniej można powiedzieć, że Twoja rola w postępowaniu zależy od tego, czy przestępstwo, które zgłaszasz, dotknęło Cię bezpośrednio. Jeśli tak, będzie przysługiwał Ci status osoby pokrzywdzonej, która ma znacznie szerszy katalog praw w toku postępowania przygotowawczego i sądowego niż zwykły świadek.

Najczęstsza rola procesowa, w jakiej możesz wystąpić w postępowaniu, to rola świadka. Osoba taka posiada rozbudowany katalog praw i obowiązków wynikających z przepisów kodeksu postępowania karnego. Pamiętaj, że jako świadek, masz prawo otrzymać pisemne pouczenie od przesłuchującego organu o przysługujących Ci prawach i obowiązkach.

Jeśli występujesz w postępowaniu w charakterze świadka, masz m.in. prawo do:

• odmowy składania zeznań lub odmowy odpowiedzi na konkretne pytanie, jeśli mogłoby to narazić Ciebie lub tzw. osobę najbliższą na odpowiedzialność karną (art. 183 § 1 k.p.k.). Jeśli sprawca przestępstwa jest dla osobą z Tobą spokrewnioną lub będąca z Tobą w bliskiej relacji, również masz prawo odmówić składania zeznań (art. 182 § 1 i 2 k.p.k.);
• bycia przesłuchanym – w uzasadnionych przypadkach – w miejscu zamieszkania lub do przesłuchania na odległość z wykorzystaniem odpowiednich urządzeń technicznych (art. 177 § 1a, art. 177 § 2 i art. 390 § 3 k.p.k.);
• utajnienia Twoich danych osobowych i innych okoliczności mogących wskazywać na Twoją tożsamość, jeśli istnieje obiektywna, uzasadniona obawa, że ich ujawnienie może stanowić zagrożenie dla Ciebie lub Twoich bliskich (art. 148a i art. 184 k.p.k.);
• bezpłatnej pomocy tłumacza na każdym etapie postępowania, jeśli nie posługujesz się językiem polskim(art. 204 § 1 k.p.k.);
• zwrotu kosztów stawiennictwa na wezwanie organu (art. 618a–618e i art. 618k k.p.k.);
• ustanowienia pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny, jeżeli wymagają tego Twoje interesy w postępowaniu. Jeżeli wykażesz, że nie stać Cię na pełnomocnika, sąd może na Twój wniosek wyznaczyć pełnomocnika z urzędu (art. 87 § 2 i art. 88 § 1 k.p.k.).

Do Twoich obowiązków jako świadka należy w szczególności obowiązek:

• stawiennictwa na wezwanie organu prowadzącego postępowanie (art. 177 § 1 k.p.k.);
• złożenia zeznań pod groźbą kary (art. 287 § 1 i 2 k.p.k.);
• zeznawania prawdy (art. 190 k.p.k. i art. 233 § 1 k.k.).

Jeśli składasz zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa w sprawie, w której jesteś osobą pokrzywdzoną, masz ponadto prawo do:

• obecności wskazanej przez siebie osoby przy wszystkich czynnościach na etapie postępowania przygotowawczego, jeśli nie uniemożliwi to przeprowadzenia tych czynności (art. 299a k.k.);
• złożenia wniosku o wyłączenie sędziego (art. 41 k.p.k.) lub prokuratora (art. 47 k.p.k.), jeśli masz uzasadnione obawy co do ich bezstronności;
• składania wniosków o przeprowadzenie określonych czynności w ramach postępowania;
• wzięcia udziału w tych czynnościach dowodowych, których powtórzenie na rozprawie nie będzie możliwe (art. 316 § 1, art. 317§ 1 k.p.k., art. 325a § 2 k.p.k.);
• złożenia wniosku o przesłuchanie świadka, jeśli zachodzi obawa, że przesłuchanie go na rozprawie nie będzie możliwe (art. 316 § 3 k.p.k.).

Jeśli jesteś osobą pokrzywdzoną przestępstwem o charakterze seksualnym, co do zasady przesłuchanie powinno mieć miejsce tylko raz. Przesłuchanie powinien przeprowadzić sąd w obecności biegłego psychologa. W przesłuchaniu tym nie będzie brała jednak udziału osoba, która dopuściła się przestępstwa  (art. 185c k.p.k.).

WAŻNE: Jako osoba pokrzywdzona masz prawo do występowania w postępowaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 53 i 54 k.p.k.). Wiąże się to z szeregiem dodatkowych uprawnień w toku postępowania, m.in. z możliwością składania wniosków dowodowych, zadawania świadkom pytań itp.

Jeśli poszukujesz bardziej szczegółowych informacji na temat uprawnień osoby pokrzywdzonej przestępstwem, zapoznaj się z poradnikiem przygotowanym przez Fundację Pomocy Ofiarom Przestępstw. Poradnik jest dostępny pod adresem: https://fpop.org.pl/uprawnienia-pokrzywdzonego-przestepstwem/